«Ο κερκυραίος Κοσμάς ο Αιτωλός»

Βουσολίνου Ανυφαντή Ελένη*

Ο μεγάλος παιδαγωγός και εθνομάρτυρας του Ελληνισμού, κορυφαία μορφή της προδρομικής φάσης του Νεοελληνικού Διαφωτισμού (1670-1774), Κοσμάς ο Αιτωλός, σε μια εποχή κατά την οποία η ανάγκη για μετακένωση ιδεών και ενίσχυση της εκπαιδευτικής δυναμικής είχε περιορισμένη ευρύτητα, γίνεται ο εισηγητής και ο διαμορφωτής των όρων φωτισμού του Γένους.

Έχοντας άσβηστη φλόγα να «κάμει σχολεία», κατά την προσφιλή του έκφραση, σε όσο το δυνατόν περισσότερες περιοχές, κατόρθωσε να γίνει ο σκαπανέας της ίδρυσης σχολείων από άκρη σε άκρη του ελλαδικού χώρου. Μεταξύ των περιοχών αυτών και η Κέρκυρα γεύτηκε τη δυναμική του πνεύματός του και την αποτελεσματικότητα του οράματός του. Το ιδαίτερο, δε, στοιχείο του, η τόλμη του να αντιπαρέρχεται κάθε κατωτερότητα με την έκφραση της αλήθειας, αλλά και την κάθε παθογένεια των Ελλήνων, ακόμη και προκαλώντας τα ειωθότα, τον συνόδευε χωρίς εξαιρέσεις.

«Δε βλέπετε όπου το γένος μας αγρίευσεν απ’ την αμάθεια και εγίναμεν όλοι ωσάν θηρία; Δια τούτο σας συμβουλεύω να κάμετε σχολεία. Να σπουδάζετε και εσείς αδελφοί», όπως τόνιζε όπου και όποτε το έκρινε. Το πλήθος που τον άκουγε οδηγούταν στη μύηση του φωτισμού και της αναγέννησης πνεύματος και ψυχής με το τελικό αιτούμενο της συνοχής μεταξύ των χριστιανικών πληθυσμών. Ο μαρτυρικός του θάνατος στις 24 Αυγούστου του 1779 ήταν προδιαγεγραμμένος, κανένα, ωστόσο, ίχνος δουλείας δε θα μπορούσε να τον αποδυναμώσει.

Στη διάρκεια του 16^ου αι, ο Ιερομόναχος Ιωαννίκιος Καρτάνος, αναφερόμενος, συχνά στην ανάγκη της αποδέσμευσης των συντοπιτών του από την αμάθεια, αναγκαζόμενος, ωστόσο να βρεθεί μακριά από τη γενέτειρά του, την Κέρκυρα, δε δίσταζε να τονίζει ότι ήταν ταπείνωση η κατάργηση του επισκοπικού θρόνου στο νησί του και ότι το δικαίωμα της χειροτονίας δεν έπρεπε να είναι εγκλωβισμένο. Πέραν των οικογενειακών προβλημάτων που αντιμετώπιζε και πολλών περιπετειών παρέμενε πάντα στην προσπάθεια να μιλάει κατανοητά και απλά αναφερόμενος σε θρησκευτικά ζητήματα αλλά και στην ανάγκη αντιμετώπισης κάθε κακοδαιμονίας. Μεταξύ των θεμάτων που έθιγε, η λαϊκή δεισιδαιμονία και η εμμονή σε ερμηνείες περί ονειροκριτικής τον καθιστούν αντίπαλο σε κάθε εκμεταλλευτή συνειδήσεων.

Με την όσο το δυνατόν πιο εύληπτη γλώσσα, εκφραζόμενος έτσι με απλό τρόπο, ώστε να είναι δυνατόν να κατανοούν, μέσα από τα πολλά έργα του, ακόμη και οι αγράμματοι ακροατές, αλλά και τα ίδια τα παιδιά, θυμίζει τη γλώσσα του Νικόλαου Σοφιανού. Παράλληλα. Οι σύντομοι λόγοι του αναφερόμενοι σε θέματα που είχαν άμεση συσχέτιση με την καθημερινότητα της εποχής του, όπως «Περί φθόνου», «Περί αγάπης», «Περί φιλαργυρίας», από τη μια, οδηγούσαν μυσταγωγικά σε νέα πλεύση ζωής, από την άλλη, συχνά προκαλούσαν. 

Η μεταφορά του λόγου του Καρτάνου στο χαρτί έγινε πάνω στην ίδια αξία: δεν επιδίωκε την πρόσδεση σε ρητορισμούς αλλά τη διαμόρφωση του οικείου ύφους, ακριβώς σαν να απευθυνόταν σε συντροφιά, σε δεσμό αδελφότητας, μέσα από τον οποίο έθιγε την ανάγκη της συμπόρευσης προς την αναγεννησιακή πνοή. Δεν είναι τυχαίο ότι, ως πρώτος Νεοέλληνας λαογράφος, αποτύπωνε στα δημιουργήματά του και λαϊκές παραδόσεις.

Μπορεί να κατηγορήθηκε, όπως και ο φωτοδότης και χαρισματικός λόγιος και θεολόγος Νικηφόρος Θεοτόκης, από το Στρούζα για την «ελληνική χυδαία γλώσσα» που χρησιμοποιούσε, ωστόσο η αποστολή του έργου ήταν η κυρίαρχη δύναμη για τη διδαχή στη γλώσσα που με ταπεινότητα και σεβασμό ήταν δυνατή η διαμόρφωση της εθνικοθρησκευτικής συνείδησης μέσα από την παιδεία. Έτσι, το Γένος οδηγούταν σταδιακά στην ανόρθωση και στην προετοιμασία για τον αγώνα της πάταξης της δουλείας, όσο κι αν εμπεριέχονταν και οι πολλαπλές συνιστώσες της καθημερινότητας και των πολυεπίπεδων συνθηκών και συγκυριών.

*δημοσιεύθηκε στο φύλλο 9ης-2-2ο24 της εφημερίδας “Η Κέρκυρα Σήμερα” στη στήλη “Απο τα παλιά στο σήμερα”   

Ακολουθήστε το kerkyrasimera.gr για να μαθαίνετε πρώτοι τα νέα από την Κέρκυρα.

Ακολουθήστε μας στο Instagram

Ακολουθήστε μας στο twitter

Ακολουθήστε μας στο Facebook