Ύμνος στην Ελευθερία: Μια άγνωστη ιστορία εθνικής υπερηφάνειας

Γιατί βούρκωναν οι κορυφαίοι χορωδοί του σχήματος ΜΕΙΖΟΝ Ensemble την ώρα που ερμήνευαν στο Μέγαρο Μουσικής τους στίχους του Διονύσιου Σολωμού;

Γράφει η Δήμητρα Γκρους

Ύμνος στην Ελευθερία: Η ιστορία του χαμένου αριστουργήματος του Νικόλαου Μάντζαρου με αφορμή το streaming στο Μέγαρο. Μιλούν: Κ. Ζερβόπουλος & Α. Γεωργακάτος.
Όλα –ή σχεδόν όλα– ξεκίνησαν την 25η Μαρτίου 2021 με την επίσημη βιντεοπροβολή της συναυλίας «Ύμνος στην Ελευθερία» του Νικόλαου Χαλικιόπουλου-Μάντζαρου από το Μέγαρο Μουσικής Αθηνών για την επέτειο των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση του 1821. Δεν επρόκειτο, ωστόσο, για μια απλή συναυλία κι ούτε ήταν μόνο το μουσικό και δημοσιογραφικό ένστικτο, αλλά και ένα αίσθημα εθνικής υπερηφάνειας και συγκίνησης που με έκαναν να θέλω να μάθω ποιο είναι αυτό το χορωδιακό έργο που θυμίζει Μπαχ και Παλεστρίνα αλλά οι χορωδοί τραγουδούν «Σε γνωρίζω από την κόψη του σπαθιού την τρομερή…».

Γιατί με έπιανε ένας κόμπος κάθε φορά που παρακολουθούσα το streaming του Μεγάρου διαβάζοντας τους υπότιτλους, γιατί βούρκωναν οι κορυφαίοι χορωδοί του σχήματος ΜΕΙΖΟΝ Ensemble την ώρα που ερμήνευαν τους στίχους του Διονύσιου Σολωμού και γιατί συγκινήθηκαν οι δεκάδες χιλιάδες θεατές που το είδαν ανά την υφήλιο όπου υπάρχει ελληνισμός; Πώς η αναμετάδοση μιας βιντεοσκοπημένης συναυλίας έφτασε τόσο γρήγορα, τόσο μακριά, σε τόσο πολλούς και πώς γίνεται μια σπουδαία μουσική να μην είναι γνωστή;

Οι απαντήσεις οδηγούν σε μια ιστορία εθνικής αμέλειας. Ένα έργο σπουδαίο που ήταν εν πολλοίς ξεχασμένο και άγνωστο, και έτσι θα έμενε αν δεν υπήρχε η νεότερη μουσικολογική έρευνα να το φέρει στο φως. Και μαζί με τα κενά της παρτιτούρας να αποκαταστήσει μια κατάφωρη ιστορική αδικία, που αδίκησε όχι μόνο τον συνθέτη Μάντζαρο (1795-1872), καθώς δεν αναγνωρίστηκε ποτέ η αξία του στο βαθμό που του αναλογούσε από τους μεταγενέστερους συνθέτες και ιστορικούς, αλλά στέρησε και τη χώρα μας από έναν Έλληνα παγκόσμιας εμβέλειας εφάμιλλου των μεγάλων Ευρωπαίων συνθετών της εποχής του, που ανάμεσα σε άλλα του έργα μελοποίησε τον εθνικό μας ποιητή. Τον Διονύσιο Σολωμό όλοι τον ξέρουμε, πόσοι όμως γνωρίζουμε τον Νικόλαο Χαλικιόπουλο-Μάντζαρο; Και, αλήθεια, έχουμε εθνικό συνθέτη;

Είναι τα πρώτα που ρωτάω τον ερευνητή-μουσικολόγο, απόφοιτο του ΑΠΘ και διδάκτορα του ΑΠΘ Ιονίου Πανεπιστημίου κ. Κώστα Ζερβόπουλο, που χωρίς τη δική του ενδελεχή εργασία και αφοσίωση δεν θα ακούγαμε τον Ύμνο στην επετειακή συναυλία του Μεγάρου.

Όπως μου εξηγεί, «ο Μάντζαρος υπήρξε από τους πρωτοπόρους του ευρωπαϊκού ρεύματος σύμφωνα με το οποίο οι λαοί για να αναδείξουν την εθνική μουσική τους ταυτότητα έπρεπε να χρησιμοποιούν τη δική τους εθνική γλώσσα. Το ρεύμα του μουσικού εθνικισμού ξεκίνησε από τους Ρώσους και επηρέασε μια ολόκληρη γενιά συνθετών στην Κεντρική και Νότια Ευρώπη, σας θυμίζω πως μέχρι τότε οι όπερες γράφονταν, κυρίως, στην ιταλική γλώσσα. Στην Ελλάδα εκφράστηκε από τη σχολή των Επτανησίων συνθετών, εν πολλοίς παρεξηγημένων και άγνωστων για λόγους που είναι γνωστοί, κυρίως στους έλληνες μουσικολόγους. Προσέξτε, όμως, ο Μάντζαρος πρέπει να θεωρηθεί ο εθνικός μας σύνθετης όχι μόνο γιατί είναι ο συνθέτης του εθνικού μας ύμνου, όχι μόνο γιατί μελοποίησε τον Ύμνο στην Ελευθερία, αλλά και γιατί έβαλε τις βάσεις για την ανάπτυξη της ελληνικής μουσικής, μελοποίησε σπουδαία ποίηση που τραγουδήθηκε από το λαό, και πρέπει να αποκατασταθεί το όνομά του ως κορυφαίου έλληνα συνθέτη».

Λιθογραφία του Μάντζαρου από το Μοτσενίγειο Αρχείο της Εθνικής Βιβλιοθήκης.

Όσο ζούσε ο Μάντζαρος, η αξία του ως συνθέτης δεν αμφισβητούνταν, θεωρούνταν, βέβαια, ένας «συντηρητικός» συνθέτης. Ωστόσο, μου εξηγεί ο κ. Ζερβόπουλος, η εκτίμηση προς το πρόσωπό του ήταν περισσότερο μεγάλη ως Δασκάλου, ως «Μουσικού Επιστήμονος» παρά ως «Δημιουργού». Αυτή η –σκόπιμη (;)– υποτίμηση της καλλιτεχνικής του αξίας σε όφελος αυτής του «Μουσικού παιδαγωγού» έγινε ακόμη πιο έντονη αμέσως μετά το θάνατό του και ενισχύθηκε ακόμη πιο έντονα από τους συνθέτες και μουσικούς ιστορικούς ή μουσικούς κριτικούς του περιβάλλοντος της «Εθνικής Σχολής», με κύριο εκπρόσωπο τον συνθέτη Μανώλη Καλομοίρη.

Ο Μάντζαρος πρέπει να θεωρηθεί ο εθνικός μας σύνθετης όχι μόνο γιατί είναι ο συνθέτης του εθνικού μας ύμνου, όχι μόνο γιατί μελοποίησε τον Ύμνο στην Ελευθερία, αλλά και γιατί μελοποίησε σπουδαία ποίηση που τραγουδήθηκε από το λαό

Ο Εθνικός μας Ύμνος και ο Ύμνος στην Ελευθερία

Όσο η Ελλάδα σφαδάζει στο πεδίο των μαχών και από τον εμφύλιο σπαραγμό, τα υπό βρετανική κυριαρχία Επτάνησα είναι ένας άλλος κόσμος που εμπνέεται από τα ιδανικά των επαναστατημένων. Η Επανάσταση του ’21 είναι και μια μάχη για τη γλώσσα και τις φιλελεύθερες ιδέες που θα αναγεννούσαν το έθνος, αυτό το ιδεώδες υπηρετούσαν ο Σολωμός με την ποίησή του και ο Μάντζαρος με τη μουσική.

Όπως μου λέει ο κ. Ζερβόπουλος, όταν ο Σολωμός φτάνει στην Κέρκυρα το 1828 οι δυο τους γίνονται αχώριστοι φίλοι, περνούν πολύ χρόνο μαζί. Θεωρούν ότι η ποίηση και η μουσική είναι στενά δεμένες και μοιράζονται τον ίδιο πόθο για την πνευματική αναγέννηση του έθνους. «Ο Μάντζαρος καθόταν στο πιάνο και από δίπλα ο Σολωμός απήγγειλε στίχους που τους μελοποιούσε, και μέσα από την αλληλεπίδρασή τους ο καθένας βάθαινε στην Τέχνη του». Ο Μάντζαρος ήταν πολύ καλλιεργημένος, γόνος οικογένειας αριστοκρατών. Τα πρώτα του μαθήματα τα παίρνει στην Κέρκυρα με μουσικοδιδάσκαλους, κυρίως Ιταλούς που εργαζόταν στην ορχήστρα του θεάτρου της πόλης, όπου δινόνταν παραστάσεις όπερας, και μετά στο περίφημο ωδείο της Νάπολης που διευθύνει ο Νικολό Τσιγγαρέλι, ένας πολύ σπουδαίος παιδαγωγός της εποχής, δάσκαλος του Ροσίνι και του Μπελίνι, ο οποίος του προτείνει να αναλάβει τη διεύθυνση του Ωδείου με τη συνταξιοδότησή του, πρόταση εξόχως τιμητική την οποία ο Μάντζαρος απορρίπτει. Η επιθυμία του είναι να εγκατασταθεί στην Κέρκυρα και να συμβάλει στη μουσική καλλιέργεια του τόπου του, συνθέτοντας μουσική για την ελληνική γλώσσα. «Ήταν ένας άνθρωπος με τρομερή παιδεία και αναγνώριζε αυτό το κενό. Ασχολήθηκε όλη του τη ζωή με τη διδασκαλία της μουσικής και δημιούργησε έφτιαξε τις βάσεις για τις επόμενες γενιές των Επτανήσιων συνθετών. Το ποίημα του Σολωμού το γνώρισε από την έκδοση του 1825».

Ο Σολωμός γράφει τον «Ύμνο στην Ελευθερία» το 1823 στη Ζάκυνθο και τυπώνεται δύο χρόνια μετά στο Παρίσι και στο Μεσολόγγι. Ο Μάντζαρος επιθυμεί να γράψει μουσική πάνω σε σοβαρή ποίηση. «Όταν γνωρίζει τον Σολωμό μελοποιεί τον Ύμνο. Αυτό που θέλει είναι –με όχημα τη μουσική– να γίνουν γνωστοί οι στίχοι του Σολωμού, να διαδοθεί η ποίηση. Και το πετυχαίνει. Οι στροφές του Ύμνου αρχίζουν να τραγουδιούνται στις παρέες της Κέρκυρας, στις ταβέρνες, τα βράδια στις πλατείες, στις μαζώξεις σε σπίτια και στις εθνικές εορτές. Έτσι, όταν έρχεται ο βασιλιάς ο Γεώργιος Α΄ στην Κέρκυρα για την τελετή της ενσωμάτωσης των Επτανήσων, το 1865, οι Κερκυραίοι τον υποδέχονται με αυτό που θεωρούσαν δικό τους τραγούδι, οι 8 πρώτες στροφές είχαν καθιερωθεί άτυπα σαν εθνικός ύμνος στο στόμα των ανθρώπων. Στην υποδοχή του βασιλιά τραγουδούν τις δύο πρώτες στροφές του Ύμνου, βγαίνει λοιπόν βασιλικό διάταγμα που λέει ότι αυτό που ακούσαμε εκεί θα το κάνουμε εθνικό ύμνο. (Ο παρά του εθνικού Μουσικοδιδασκάλου Κυρίου Μαντζάρου τονισθείς ύμνος εις την ελευθερίαν του αοιδίμου ποιητού Σολομού, θέλει παιανίζεσθαι κατά πάσας τας ναυτικάς παρατάξεις, ήτοι ανύψωσιν και χαιρετισμόν σημαίας κτλ. θεωρούμενος ως επίσημον εθνικόν άσμα). Αν τραγουδούσαν κάτι άλλο οι άνθρωποι στην Κέρκυρα πιθανότατα θα είχαμε άλλον ύμνο, καταλάβατε;»
 

Οι τρεις μελοποιήσεις του Ύμνου

Ο Μάντζαρος συνθέτει την Πρώτη μελοποίηση, από την οποία προήλθε ο εθνικός μας ύμνος, στα 1828-29 για τετράφωνη χορωδία και πιάνο σε απλό λαϊκό ύφος με στόχο να διαδοθεί το σολωμικό ποίημα. Το ποίημα των 158 στροφών χωρίζεται σε 24 ευκολοτραγούδιστες μελωδίες και ο κόσμος μαθαίνει να τραγουδάει τον αγώνα των Ελλήνων για την ελευθερία. Μόλις τελειώνει, αρχίζει αυτό που είχε σαν ιδανική μουσική στο μυαλό του, την περίφημη Πολυφωνική μελοποίηση, την οποία δουλεύει για περισσότερο από 30 χρόνια ξετυλίγοντας, όσο ωριμάζει, τη δεινότητά του ως συνθέτης.
 «Εκείνη την εποχή τα μεγάλα μουσικά έργα κορυφώνονταν με μια φούγκα, αυτή η πολυφωνική μορφή σύνθεσης θεωρούνταν το κορυφαίο είδος με το οποίο θα καταπιανόταν ένας συνθέτης. Ο Μπαχ έχει γράψει εξαιρετικές φούγκες, ο Μπετόβεν στις κορυφώσεις των έργων του βάζει φούγκες (ο Μάντζαρος γεννιέται 12 χρόνια πριν τον θάνατο του Μπετόβεν). Χωρίζει λοιπόν το έργο σε 46 μέρη και το δουλεύει σε αυτή την ανώτατη μορφή μουσικής σύνθεσης, διορθώνει, σβήνει, σκίζει, συμπληρώνει και, ταυτόχρονα, σε ένα τετράδιο καθαρογράφει τα μέρη που κρατάει τα οποία από ένα σημείο επίσης αναθεωρεί ξανά και ξανά. Το έργο που ακούσαμε στο Μέγαρο Μουσικής είναι η τελική φάση της πολυφωνικής γραφής (ακούστηκαν, συνολικά 22, από τα 46 μέρη της) η οποία καταγράφεται στο χειρόγραφο που υπάρχει στο Δημαρχείο της Κέρκυρας».

Κι ενώ δεν έχει καταλήξει στην τελική μορφή της πολυφωνικής μελοποίησης, το 1844 συνθέτει και μια Ενδιάμεση μελοποίηση με 39 μέρη σε μεικτό ύφος, ένας συνδυασμός της πολυφωνικής και της πρώτης. «Το χειρόγραφο αυτό το δένει σε έναν κόκκινο δερμάτινο τόμο και το αφιερώνει στον Όθωνα, ο οποίος ως ανταμοιβή τού απονέμει τον αργυρό σταυρό του Τάγματος του Σωτήρος. Αυτό που ανακαλύψαμε στην έρευνά μας ήταν ότι ένας γερμανός αυλικός ονόματι Γιόσεφ Μίντλερ, ο οποίος εισήγαγε το στενογραφικό σύστημα που και σήμερα χρησιμοποιείται στη Βουλή των Ελλήνων, μετέγραψε τη μουσική δημιουργώντας ένα αντίγραφο για να σταλεί στη Γερμανία, ίσως για να εξακριβωθεί η αξία του. Τις νότες συνοδεύει με τους ελληνικούς στίχους, με μια γερμανική μετάφραση εξαιρετικής φιλολογικής αξίας, αλλά και με τη φωνηματική απόδοση των στίχων στη στενογραφική γραφή». Το χειρόγραφο του Όθωνα και το γερμανικό χειρόγραφο φυλάσσονται στο Μουσείο και στη Βιβλιοθήκη του Μουσείου Μπενάκη αντίστοιχα.
Μετά από αυτό το διάλειμμα επιστρέφει στο έργο ζωής για εκείνον που ήταν η Πολυφωνική μελοποίηση του Ύμνου, την οποία ολοκληρώνει, πιθανότατα, στα 1865 μετά από πολλές φάσεις επεξεργασίας, όπως αποτυπώνονται στο περίφημο χειρόγραφο που βρίσκεται στο Δημαρχείο της Κέρκυρας.

Το χειρόγραφο του Δημαρχείου

Η διδακτορική διατριβή του κ. Κώστα Ζερβόπουλου συγκεντρώνει και φέρνει στο φως όλο το διασωζόμενο υλικό που σχετίζεται με τον Ύμνο, τυπωμένα, χειρόγραφα και αντίγραφα. Αυτό σημαίνει έναν τεράστιο όγκο δουλειάς που απαιτούσε όχι μόνο την αποκατάσταση της μουσικής γραφής αλλά και των ιστορικών διαδρομών. Είναι χαρακτηριστική η παρακάτω ιστορία.

«Όσο ζούσε ο Μάντζαρος δεν δέχθηκε ποτέ χρήματα για τις δουλειές που έκανε, ως ευγενής ζούσε από τα εισοδήματα από τα κτήματα. Ο πατέρας του όμως τον είχε φορτώσει με χρέη, και όταν πέθανε τα παιδιά του κληρονόμησαν μόνο χαρτιά και χρέη. Το 1879, ο γιος του Δημήτριος, που είναι δικηγόρος, πηγαίνει σε μια παγκόσμια εμπορική έκθεση στο Παρίσι για να πουλήσει τα χειρόγραφα του πατέρα του σε εκδοτικούς οίκους ή και σε ιδιώτες. Κάποια από αυτά, ενδεχομένως, πουλιούνται, ευτυχώς όμως όχι και το πολυτιμότερο εξ αυτών, μια που η τιμή του, 25.000 γαλλικά φράγκα, περίπου 110.000 ευρώ, δεν ήταν ευκαταφρόνητη. Το χειρόγραφο του Δημαρχείου επέστρεψε στην Κέρκυρα και κάποια στιγμή, προπολεμικά, το αγόρασε ο Γεώργιος Παπανδρέου (ως υπουργός Παιδείας, εκ μέρους της Ελληνικής Κυβέρνησης), το χάρισε στο Μουσείο Κερκύρας (ίσως, το παλαιό Αρχαιολογικό Μουσείο Κέρκυρας) και περιήλθε στην ιδιοκτησία του Δήμου. Όταν το αναζήτησα το είχαν κλειδωμένο στο Δημαρχείο σε ένα παλιό χρηματοκιβώτιο, χωρίς να γνωρίζουν την αξία του».

Το χειρόγραφο αυτό είναι πολύτιμο όχι μόνο γιατί αποτυπώνει την τελική μορφή της Πολυφωνικής μελοποίησης. «Ο Μάντζαρος δούλευε αποξύνοντας παλιές γραφές, σβήνοντας και γράφοντας πάνω σε αυτές ή επικολλούσε λωρίδες χαρτιού με τα διορθωμένα μέρη. Με γυμνό μάτι αποκάλυψα πέντε διαφορετικές φάσεις του έργου, κρύβει λοιπόν έναν θησαυρό ο οποίος μένει να ερευνηθεί, καθώς μερικά από τα πρώτα μέρη της αρχικής γραφής της Πολυφωνικής μελοποίησης έχουν χαθεί και υπάρχουν μόνο σε αυτές τις παλαιότερες γραφές».

Το έργο αυτό πρέπει να εκδοθεί σε παρτιτούρα, να ηχογραφηθεί σε δίσκο και τότε θα γίνει παγκοσμίως γνωστό. Όσο δεν είναι γραμμένο είναι ανύπαρκτο, κι αυτός είναι ο στόχος μας, να το αναδείξουμε και να είμαστε υπερήφανοι.

Ύμνος στην Ελευθερία, μια εθνική αποστολή

«Σε γνωρίζω από την κόψη του σπαθιού την τρομερή…» ήταν το έργο που ο Μάντζαρος αγάπησε περισσότερο, λόγω του ρομαντικού, εθνικού του περιεχομένου. Τον απασχόλησε από το 1828 μέχρι και το 1865 αλλά δεν παίχθηκε ποτέ, «ο ίδιος άκουσε μόνο τμήματα της πρώτης μελοποίησης όπως κυκλοφορούσε στην πιάτσα, ούτε καν την ενδιάμεση εκδοχή για την οποία παρασημοφορήθηκε. Το άκουγε μόνο στο πιάνο, όταν το δούλευε».

Καταλαβαίνετε τώρα γιατί μίλησα πριν για ιστορική αδικία που πρέπει να αποκατασταθεί. Το έργο αυτό πρέπει να βρει τον δρόμο που του αξίζει ως το πρώτο σημαντικό έργο Έλληνα συνθέτη, μοναδικό στην παγκόσμια μουσική φιλολογία, «πραγματικά είναι ένα συγκλονιστικό έργο, το νιώσατε, το ακούσατε, μια τεράστια καντάτα που δεν υπάρχει άλλη όμοιά της».

Πώς; «Και οι τρεις μελοποιήσεις, αλλά και τα εξαιρετικά μεμονωμένα μέρη διαφόρων στροφών του Ύμνου, πρέπει πρώτα να εκδοθούν σε παρτιτούρες, να μπορούν να τις πάρουν οι χορωδίες να τις τραγουδήσουν, και να ηχογραφηθούν από ένα σύνολο όπως το ΜΕΙΖΟΝ Enseble που είναι κορυφαίο. Όταν ένα έργο βγει σε παρτιτούρα ή σε δίσκο τότε γίνεται γνωστό, όσο δεν είναι γραμμένο είναι ανύπαρκτο, κι αυτός είναι ο στόχος μας, να το αναδείξουμε και να είμαστε περήφανοι για αυτό». Δεν σταμάτησα να μοιράζομαι τον ενθουσιασμό του άνθρωπου που ανέλαβε, εν είδει εθνικής αποστολής, να καταστήσει γνωστό ένα παγκόσμιο μνημείο πολιτισμού.

25/3/2021 Νικόλαος Μάντζαρος – Διονύσιος Σολωμός: Ύμνος εις την Ελευθερίαν – Μείζον Ensemble

«Πηγή: https://www.athensvoice.gr/culture/709025_umnos-stin-eleytheria-ena-hameno-ethniko-aristoyrgima-sto-megaro»

Ακολουθήστε το kerkyrasimera.gr για να μαθαίνετε πρώτοι τα νέα από την Κέρκυρα.

Ακολουθήστε μας στο Instagram

Ακολουθήστε μας στο twitter

Ακολουθήστε μας στο Facebook